Аҳолини рўйхатга олишда миграция ҳолати

       Умуман олганда, халқаро ва ички миграция оқимлари мураккаблик ва уларнинг кўлами жиҳатидан ҳам ошиб бормоқда.Хусусан, халқаро миграция ҳолатида муҳожирлар оқими сонини ўлчаш келиб чиқадиган мамлакатлар ёки бир нечта хорижий давлатларни қамраб оладиган доимий оқимлар ўртасидаги кўплаб оқимларни ҳисобга олишни талаб қилиши мумкин. Халқаро миграция кўп миллатли, кўп оқимли ва кўп тилли жамиятларнинг шаклланишига олиб келадиган хилма-хилликни кучайтиради. Мигрантларни рўйхатга олишни режалаштириш ва амалга оширишда, шунингдек, уларнинг тавсифлари ва белгиларини рўйхатдан ўтказиш учун консепсияларни ишлаб чиқишда мамлакатнинг миллий ҳуқуқий асослари ва ўзига хос бўлган шартлари этиборга олиниши керак.

       Умуман олганда, 2020-йилда аҳолини рўйхатга олиш жараёнини ўтказиш бўйича тавсиялар асосий миграция белгилари: туғилган мамлакати, фуқаролик мамлакати, аввалги яшаш жойи, келиш вақти ва миграция сабаби, шунингдек, турли хил бошқа ички миграция малумотлари бўйича малумот тўплаш бўйича кенг қамровли қўлланма бўлиб хизмат қилиб келмоқда. Бунда мамлакатлар рўйхатга олиш маълумотларини сўровномалар, регистрлар ёки бошқа манбалардан фойдаланган ҳолда тўплагани муҳим эканлиги ҳисобланмайди.

       Рўйхатга олиш доирасида миграция нуқтаи назаридан икки хил жиҳат ажралиши мумкин:

1. Халқаро  мигрантлар ва халқаро миграция нуқтаи назаридан манфаатдор бўлган бошқа гуруҳаларнинг сони ва келиб чиқадиган оқимларини халқаро оқимларнинг вақтинчалик ва географик хусусиятлари ҳақида маълумот билан ўлчаш;
2. Ички мигрантларнинг сони ва бундан ташқари оқимларнинг вақтинчалик ва географик хусусиятлари ҳақида маъумот билан ўлчаш.

  Аҳолини рўйхатга олиш доирасида мамлакатда доимий яшаш жойига эга бўлган ва шахслар сонидан одатда халқаро миграция нуқтаи назаридан иккита аҳоли гуруҳи ажратилади: чет элда туғилганлар ва хорижликлар.

1. Чет элда туғилганлар: бунда туғилган жойи бошқа мамлакат ҳудудида жойлашган шахслар гуруҳи ҳақида гап кетмоқда. Ушбу гуруҳ ўз ҳаётида камида бир марта кўчиб келган ва рўйхатга олиш вақтида туғилган мамлакатида яшайдиган халқаро мигрантлар сонига мос келади. Мамлакатда туғилган шахслар “маҳаллий аҳоли” деб таърифланади.
2. Чет элликлар: бунда ушбу мамлакат фуқаролигига эга бўлган ва бошқа мамлакат фуқароси бўлган ёки фуқаролиги бўлмаган шахслар гуруҳи ҳақида гап кетмоқда. Чет элликларнинг асосий қисмини чет элда туғилган шахслар ташкил этади. Бироқ, фуқаролик масалаларини тартибга солувчи айрим мамлакатлар қонунларидан келиб чиқиб, мамлакатда туғилган чет элликларнинг айрим фарзандлари қонунга мувофиқ чет элликлар сифатида таснифланиши мумкин; бошқа ҳолларда улар автоматик равишда бошқа мамлакат фуқаролигини олиш ҳуқуқига эга бўлиши мумкин ва улар “маҳаллий аҳоли”деб қаралади ва чет элликлар тоифасига ҳам киритилмайди. Мамлакат фуқаролигига эга бўлган шахслар “фуқаролар” деб таърифланади.

      Фуқароликни бериш мезони туғилган давлат (йер тамойили- жус соли) тамойилида бўлган мамлакатларда келиб чиқиши маҳаллий хорижий бўлган шахслар бўйича фуқароликни олиш тўғрисидаги маълумот ёрдамида ажратилиши мумкин эмас.

      “Туғилган давлат”, “фуқаролик давлати” ва“ота-оналар туғилган давлат” каби ўзгарувчиларни биргаликда қўллаш ёрдамида турли ҳил таҳлилий таснифлар қурилиши мумкин. Тегишлича туғилган фуқаролик жойи ва туғилган жойи ота-онаси туғилган жойи фуқаролик жойи мезонларидан фойдаланиб бино  бўлган таснифлар, айниқса, муҳим саналади, зотан улар халқаро миграция нуқтаи назаридан қизиқиш ҳосил бўлган аҳолининг турли гуруҳларини аниқлашга имкон беради.

      Халқаро чегаралар билан боғлиқ барча белгиларга кўра (туғилган давлат, ота-она туғилган давлат, фуқаролик давлати, олдинги жорий яшаш манзили бўлган давлат) рўйхатга олиш вақтида мавжуд бўлган чегаралар ҳисобга олиниши зарур. Агар чегаралар ўзгариши рўй берган бўлса ва натижада шахс туғилган вақтдан буён туғилган давлати белгиланиши ўзгарса, эҳтимол, бу ўзгаришларга тузатиш киритиш ва шахс туғилган жорий давлат рўйхатидан ўтиши мақсади билан амалга ошириш лозим. Бу илгари мавжуд бўлган мамлакатнинг қулаши натижасида ташкил топган давлатларда муҳим оқибатларга эга бўлиши мумкин, боиси, собиқ мамлакат чегараларида кўчиб юрган кўплаб шахслар, агар уларнинг туғилган давлати ёки улар илгари истиқомат қилган давлат ҳисобига олинса, айни даврда халқаро мигрантлар деб ҳисобланиши мумкин. Шундан келиб чиқиб, мазкур мамлакатлар бўйича маълумотлар интерпретатсиясига, хусусан, бу икки белгига мувофиқ, алоҳида аҳамят қаратиш зарур.

   Туғилган давлати тўғрисидаги маълумот халқаро миграция таҳлили учун жуда муҳим(ички миграция кўрсаткичи сифатида давлатларга мамлакат ичида туғилган жойи тўғрисида маълумот тўплашга тўғри келиши мумкин).

   Халқаро таққослашни амалга ошириш мақсадида, шунингдек, ички эҳтиёжларни қондириш учун туғилган давлати тўғрисидаги маълумот рўйхатга олиш вақтидаги халқаро чегараларни ҳисобга олган ҳолда тўпланиши керак. Бу белги бўйича маълумот имкон қадар батафсилроқ даражада тўпланиши ва кодлаштирилишини тавсия қилинади.Чет элда туғилган шахсларга келадиган бўлсак, муайян туғилган давлатлар тўғрисида маълумот  йиғиш, БМТ нинг статистика бўлими томонидан нашр қилинган классификацияда мавжуд бўлган уч хонали харфли коддан фойдаланган ҳолда уларнинг классификациясига имкон бериш тавсия қилинади. Рўйхатга олиш ўтказилаётган давлатдан бошқа давлатда дунёга келган ва туғилган давлатини кўрсата олмайдиган респондетларга тўхталадиган бўлсак, улар ҳақида энг камида бу давлат жойлашган ҳудуд ёки қитъа тўғрисида маълумот тўплаш лозим.